Манай улсын эрчим хүчний салбар урагшлахгүй байгаагийн нэг шалтгаан нь төр монопол буюу “Нэг худалдан авагчийн загвар (Single buyer model (SBM))”-ыг олон жил хэрэглэж байгаа явдал юм.
Бид 2001 онд “Vertically integrated utility (VIU)” буюу босоо тогтолцоотой байсан эрчим хүчний салбараа задалж, үйлдвэрлэх, дамжуулах, түгээх гэсэн хэвтээ бүтэцтэй олон компани болгон SBM-ыг хэрэглэж эхэлсэн.
Энэ хугацаанд дараагийн дэвшилтэт загвар луу хагас хугас ч болсон шилжих оролдлого хийлгүй 24 жил болчихжээ.
Энэ загвар нь “үйлдвэрлэгч”, “хэрэглэгч” хоёрын дунд “төр” суучихсан, энэ хоёрын өмнөөс бүх зүйлийг зохицуулах гэж зүтгээд байгаа загвар юм.
Энэ “Төр монопол загвар” нь оновчгүй, авлига, хээл хахууль, хүнд суртлыг дэмждэг, улсын нийгэм, эдийн засгийн хөгжил, хэрэглэгч, үйлдвэрлэгчийн эрх ашгийг хангадаггүй загвар юм.
Жишээ нь манай одоогийн хэрэглээ ойролцоогоор 1800 МВт. Гэтэл бид ойролцоогоор 3000 МВт хэрэглэгчдэд цахилгаан зарахгүй гэсэн хариуг өгөөд сууж байна. Энэ нь маш их хэмжээний орлого олох боломжийг алдахаас гадна үйлдвэрээ, орон сууцаа барья гэсэн хэрэглэгчийн бизнесийг хааж, улс орны нийгэм, эдийн засгийн өсөлтийг боомилчхоод сууж байгаа дүр төрх юм. Энэ нь юун орлого олох, ачаа нэмэх, цааш явахад улам хүнд болоод байна гээд хуучирч муудсан машиныг мөрлөөд түлхэж байгаатай адил дүр зураг юм.
Гэтэл энэ өөрчлөлтийг 1990-2000 онд эхлүүлсэн ихэнх улс орон алдаж, онож, унаж тусан 5-10 жил зарцуулан зүтгэсээр байгаад “Өрсөлдөөнд суурилсан зах зээл (Competitive market model (CMM))”-рүү шилжчихээд байна.
Манай хөрш ОХУ, БНХАУ хүртэл цахилгааны өрсөлдөөнт зах зээл рүү шилжсэн байгааг доор үзүүлсэн дэлхийн улс орнуудын цахилгаан эрчим хүчний зах зээлийн загварын зураглалаас харж болно.
Иймд манай эрчим хүчний салбар мөлхөөд ч болсон, хагас дутуу ч хамаагүй “Өрсөлдөөнт зах зээл”-рүү шилжих оролдлого хийх ёстой.
